(Źródło - Archiwum Urszuli Sochackiej)

 Uroczystości 31 maja 2019 r., wystąpienie  dr Genowefy Adamczewskiej z okazji 40-lecia Stowarzyszenia Komitet Dziecka, oraz   program w wykonaniu dzieci z SP 81.

(Źródło - Uroczystości 31 maja 2019 r., wystąpienie  dr. Genowefy Adamczewskiej z okazji 40-lecia Stowarzyszenia Komitet Dziecka, oraz program w wykonaniu dzieci z SP 81; robocze nagranie Urszuli Sochackiej)

 1-czerwcowe uroczystości pod Pomnikiem Martyrologii Dzieci

            Od lat 80. XX wieku, co roku 1. czerwca, pod łódzkim Pomnikiem Martyrologii Dzieci    obchodzone są uroczystości upamiętniające, organizowane przez Stowarzyszenie Komitet Dziecka    w ścisłej współpracy ze Szkołą Podstawową nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi w Łodzi. Biorą w          nich udział delegacje łódzkich szkół, przedstawiciele władz miasta i kuratorium, a do niedawna          także nieliczni byli więźniowie.

Do głównych punktów programu należą oficjalne przemówienia, program artystyczny o charakterze historyczno-patriotycznym w wykonaniu dzieci i młodzieży oraz złożenie kwiatów przez delegacje instytucji/organizacji. Wręczane są także medale „Serce Dziecku”. Otrzymują je osoby, które wyróżniają się działalnością na rzecz dzieci.

Uroczystości pod pomnikiem poprzedza seminarium naukowe, odbywające się w pobliskim LO XXIV, prowadzone przez historyków i kustoszy łódzkiego Oddziału IPN, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, a od niedawna także z Centrum Dialogu. Część teoretyczną zamyka spacer z przewodnikiem po terenie dawnego obozu. Uczestnikami seminarium są uczniowie łódzkich liceów i gimnazjów.

            Dlaczego uznane za oficjalne, uważane za sztandarowe uroczystości upamiętniające ofiary obozu przy ulicy Przemysłowej nie uczyniły jego historii elementem pamięci zbiorowej?

Głównym organizatorem uznanych za oficjalne uroczystości jest Stowarzyszenie Komitet Dziecka - organizacja pozarządowa, której pierwszym z celów statutowych jest

         wyrażanie szacunku dla ludzi społecznie zaangażowanych w poczynaniach na rzecz dzieci i rodziny (Statut                                            Stowarzyszenia)

- czego potwierdzeniem jest strona Stowarzyszenia na centralnym miejscu prezentująca listę laureatów medalu „Serce Dziecku” za szczególną działalność na rzecz dzieci. Stowarzyszenie        skupia się na niesieniu pomocy najbiedniejszym dzieciom i ich rodzinom. Upamiętnianie        dziecięcych ofiar obozu jest ramą dla działań osadzonych w teraźniejszości. Zwrócenie uwagi na łączenie przez Stowarzyszenie wątków historycznych ze współczesnymi nie ma na celu      umniejszenie zasług organizacji na rzecz promocji pamięci o obozie, a jedynie analizę struktury lokalnej pamięci o obozie, której efektem jest nie-obecność obozu w przestrzeni publicznej. 

Podobnie jak Stowarzyszenie, także inne lokalne, głównie niekomercyjne podmioty współorganizujące uroczystości 1. czerwca, robią to na marginesie innych swoich aktywności. Centrum Dialogu to podmiot sprofilowany głównie na upamiętnianie getta. Natomiast z działaniami    o zróżnicowanej tematyce historycznej mamy do czynienia w przypadku IPN i Muzeum Tradycji Niepodległościowych (tu ważna uwaga – muzeum posiada oddziały dedykowane gettu i      podobozowi romskiemu, z pominięciem obozu dla polskich dzieci przy ulicy Przemysłowej w          Łodzi). Szkoła Podstawowa nr 81 w Łodzi, mieszcząca się na granicy dawnego terenu obozu, od lat wspiera przedsięwzięcie (podobnie jak inne inicjatywy upamiętniające dziecięcy obóz) z racji        funkcji "dyżurnej" strażniczki pamięci, jaką na siebie przyjęła w latach 60. XX wieku, kiedy to na                cześć dziecięcych ofiar obozu otrzymała imię Bohaterskich Dzieci Łodzi i zorganizowano w niej        Izbę Pamięci. SP 81 wypożycza na uroczystości krzesła, organizuje poczęstunek, przygotowuje program artystyczny. Jednak z racji głównego profilu działalności jest zmuszona traktować upamiętnianie obozu jako jedno z wielu swoich działań. Dofinansowanie Urzędu Miasta Łodzi ogranicza się do ufundowania medali, a więc kosztu nie związanego bezpośrednio z upamiętnieniem ofiar obozu.

            Każdego roku 1. czerwca Szkoła Podstawowa nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi współorganizuje                      uroczystości upamiętniające Hitlerowski obóz dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi                      [...]. Dwa lata temu Szkoła nawiązała współpracę z córką nieżyjącego byłego więźnia obozu,                                Urszulą Sochacką, przedstawicielką Stowarzyszenia „U siebie – At home” z siedzibą w Krakowie,                        która będąc uczestnikiem wspomnianych wyżej uroczystości zwróciła że skądinąd                                                 interesujące, rzetelnie przygotowane i przeprowadzane wykłady i prelekcje, a także bogaty program                    zwiedzania terenu byłego obozu, zupełnie nie trafiają do młodych ludzi, dla których z założenia są                        przygotowane. Temat obozu i losy jego ofiar wydawały się być dla młodych ludzi bardzo odległe                          zarówno czasowo jak i emocjonalnie. Jeśli do tego dołożyć niski poziom wiedzy na temat obozu                          wśród łodzian, nawet mieszkańców osiedla wybudowanego na jego terenie, można śmiało dostrzec                    potrzebę stworzenia ciekawego, niekonwencjonalnego sposobu uczenia historii, pomysłu na                                przybliżenie młodzieży historii byłego obozu przy Przemysłowej nie poprzez podawanie młodym                          ludziom gotowej wiedzy i ustawianie ich w pozycji biernego odbiorcy, poznającego obóz „z drugiej                        ręki”, z czyjejś relacji, ale poprzez sprowokowanie młodzieży do osobistego doświadczenia miejsca i                    historii ludzi, do samodzielnego poszukiwania informacji historycznych. Tak narodził się projekt                           „Dorosłe dzieci”, którego „młodszym dzieckiem”, dopełnieniem warstwy edukacyjnej ma być                                 „Uwolnić Chudego…”.

(Źródło - Geneza projektu edukacyjnego: „Uwolnić Chudego -  dziś dajemy Wam nie tylko pamięć” - maj - wrzesień 2011 r. - dokumentacja projektowa Stowarzyszenia U siebie-At home)

Obok oficjalnych obchodów, Szkoła Podstawowa nr 81 zaczęła eksperymentować z uwspółcześnionymi formami upamiętniania. Podczas kręcenia scen do filmu „Nie wolno się brzydko bawić” (2009-2012) pojawiło się wiele pytań dotyczących właściwej formy pamięci o obozie, która zapewniałaby skuteczny jej przekaz, ale i była realizowana z troską o głównych upamiętniających – dzieci (niejako z klucza angażowanym w przygotowywanie programów artystycznych towarzyszących corocznym obchodom i oprowadzanie po szkolnej Izbie Pamięci). Podczas zdjęć do filmu i podczas realizacji projektu edukacyjnego „Uwolnić Chudego...”, dzieci próbowały „oswoić” historię miejsca, znaleźć właściwy sposób narracji. Właściwy dla historii dziecięcego obozu, ale i właściwy dla nich samych.

Z rozmów i ankiet przeprowadzonych w ostatnich latach wśród uczniów SP 81 wynika, że 1-czerwcowe uroczystości kojarzą im się z męczącym, długim staniem w słońcu, na granicy omdlenia, i z niezrozumiałymi słowami dorosłych. Zauważali też rozdźwięk pomiędzy deklaracjami składanymi podczas uroczystości przez dorosłych a poziomem ich realizacji. Mając alternatywę w postaci projektów edukacyjnych, realizowanych przez SP 81 we współpracy z krakowskim Stowarzyszeniem U siebie-At home, wybierali te drugie.

            Brak instytucji, której głównym i jedynym zadaniem jest upamiętnianie ofiar obozu przy Przemysłowej, a tym samym brak strategii upamiętniania, której jednym z objawów jest forma czerwcowych obchodów - zbyt archaiczna dla głównych współtwórców/uczestników uroczystości – dzieci, to nie jedyny problem czerwcowych uroczystości. 

Początkowo obchodom towarzyszyło spotkanie pokoleń, w którym uczestniczyli byli więźniowie obozu. Za sprawą jednego z nich - Władysława Wlazły, jeszcze 10 lat temu podczas uroczystości pod pomnikiem wystawiano wartę honorową. Jednak z roku na rok na uroczystościach pojawiało się coraz mniej byłych więźniów (w ostatnich latach maksymalnie 1-3 osoby). W roku 2016 po raz pierwszy SP81 nie wysłała zaproszeń do byłych więźniów. Na uroczystościach 1 czerwca 2016 pojawiła się jedna była więźniarka - mieszkanka Łodzi. Panią Zofię Kowalską przywiózł syn. Zły stan zdrowia nie pozwolił jej już na wzięcie udziału w drobnym poczęstunku tradycyjnie organizowanym w SP81.

             Myślę, że niewiele osób wiedziało, kim jest starsza pani siedząca w pełnym słońcu pod                                        przeciwdeszczowym parasolem. Większość działań pod pomnikiem odbywała się bokiem lub tyłem do                niej. Nie została powitana z imienia i nazwiska. Na moje pytanie skierowane do organizatorów,                            dlaczego nie wyczytywano byłych więźniów z imienia i nazwiska, otrzymałam odpowiedź, że za                            każdym razem trudno było przewidzieć, kto z nich pojawi się na uroczystościach.

(Źródło - Dokumentacja projektowa Urszuli Sochackiej).

Twarzą 1-czerwcowych uroczystości była od zawsze wieloletnia Prezes Stowarzyszenia Komitet Dziecka - Genowefa Adamczewska. Od 2016 roku nie pracuje już na rzecz stowarzyszenia, pełniąc jedynie funkcje honorowe. Pierwszym symptomem kryzysu wynikającego z ustąpienia inicjatorki i siły napędowej stowarzyszeniowych przedsięwzięć był inny przebieg uroczystości. Bardzo długo trwały (zbyt długo, zważywszy na wysokie czerwcowe temperatury), ponieważ pod pomnikiem pojawiło się wielu wykonawców. Program obchodów był bogaty, ale i chaotyczny - mający, jak się wydaje, spełniać oczekiwania zbyt wielu różnych podmiotów. 

            Najprawdopodobniej uroczystości 1. czerwcowe, albo będą zmuszone zmienić swoją dotychczasową formułę, albo w sposób naturalny stopniowo znikną z mapy pamięci miasta, i zostaną zastąpione przez inne uroczystości. W pewnym sensie rolę oficjalnych uroczystości 1-czerwcowych od jakiegoś czasu zaczęły pełnić te organizowane przez Stowarzyszenie Dzieci Wojny - uczęszczane przez polityków i relacjonowane przez media. Z kolei Archidiecezja Łódzka lepiej poradziła sobie z rozwiązaniem kwestii logistycznych związanych z obecnością na uroczystościach byłych więźniów. Powodem ich nieobecności na uroczystościach 1-czerwcowych, prócz chorób i śmierci, jest zbyt uciążliwa droga, jaką musieliby samodzielnie pokonać do Łodzi ze swoich miejsc zamieszkania rozsianych po terenie całej Polski. Byli więźniowie, nieobecni pod pomnikiem w czerwcu, nadal pojawiają się pod nim podczas listopadowych marszy pamięci organizowanych przez Archidiecezję Łódzką, która wraz ze współpracującymi z nią parafiami organizuje dla byłych więźniów i ich rodzin transport i pobyt na miejscu.

Nadzieję na tę pierwszą ewentualność (zmiana formuły obchodów) daje z kolei występ uczniów SP 81 z 2019 roku. Obok wątków historycznych zawierał treści dotyczące aktualnych spraw i problemów dzieci – był poświęcony przestrzeganiu praw dziecka.

WIRTUALNE MUZEUM

OBOZU PRZY ULICY PRZEMYSŁOWEJ W ŁODZI