Gminne Centrum Kultury, Sportu, Turystyki i Rekreacji z/s w Dzierżąznej
W Dzierżąznej koło Łodzi, w latach 1942-1945 funkcjonowała filia obozu przy ulicy Przemysłowej w Łodzi, pod nazwą
Polen-Jugendverwahrlager Litzmannstadt Arbeitsbetrieb „Dzierzazna” über Biala 23
(Źródło - Izba Pamięci Narodowej w Białej)
Filię utworzono 7 grudnia 1942 r. Lagerleiterem obozu został pierwszy Lagerführer obozu w Łodzi Hans Heinrich Fuge, sekretarz policji kryminalnej. W Dzierżąznej pracowały dziewczęta. Pierwsze z nich przywieziono do majątku w drugiej połowie marca 1943 r. Oficjalnym zadaniem filii było „zapewnienie wyżywienia dla obozu macierzystego w Łodzi oraz przyuczenie dziewcząt do prac u niemieckich bauerów”. W rzeczywistości dziewczęta pracowały po 12-14 godzin dziennie przy żniwach, wykopkach, kopcowaniu, karczowaniu drzew, rąbaniu drewna na opał, kopaniu torfu, wywożeniu obornika, oporządzaniu inwentarza, sianiu, pieleniu, flancowaniu. Jesienią wyciągały karpie ze stawu, brodząc w zimnej wodzie, a zimą zgrabiałymi z zimna palcami obszywały dziurki do chlebaków w twardych paskach, kalecząc sobie przy tym dłonie. Na początku nadzór nad dziewczętami sprawowały „wychowawczynie” zatrudnione spośród robotnic pracujących w majątku. Następnie Fuge sprowadził do filii dozorczynie: volksdeutscherkę Genowefę Pohl i Niemkę Rösler. Dziewczęta były też pilnowane przez pierwszą żonę Fugego, która za „niewłaściwe” zachowanie biła dziewczęta batem, a także pięściami po twarzy. Regulaminowymi karami dla dzieci była chłosta, pozbawienie posiłku, karcer, wstrzymanie korespondencji. Nawet w gospodarstwie pełnym jedzenia dzieci cierpiały ustawiczny głód. W filii nie wolno było chorować - chore dziewczynki odsyłano na „leczenie” do obozu, z którego często nie wracały.
(Źródło – Archiwum IPN)
(wrzesień 2018 r., źródło – Stowarzyszenie U siebie – At home, autor – Urszula Sochacka)
W dworku, w byłym domu komendanta, obecnie mieści się siedziba Gminnego Centrum Kultury, Sportu, Turystyki i Rekreacji z/s w Dzierżąznej (dawniej - Gminnego Ośrodka Kultury w Dzierżąznej). Otaczające go tereny rekreacyjne to dawne miejsce wyczerpującej pracy dzieci - więźniów filii obozu z ul. Przemysłowej w Łodzi.
(wrzesień 2018 r., źródło – Stowarzyszenie U siebie – At home, autor – Urszula Sochacka)
Od lat jest to miejsce, w którym odbywają się spotkania byłych więźniarek, które tu ciężko pracowały, a od 2017 r. byłych małych więźniów z całego obozu, nie tylko z jego filii. Od 1986 r. do 2020 r. w Gminnym Ośrodku Kultury w Dzierżąznej, a obecnie w Gminnym Centrum Kultury, Sportu, Turystyki i Rekreacji z/s w Dzierżąznej odbyło się 10 zjazdów (I zjazd – 24-26 kwietnia 1987 r., II zjazd – 21-23 kwietnia 1989 r., III zjazd – 25-27 kwietnia 1991 r., IV zjazd – 15-18 kwietnia 1993 r., V zjazd 4-7 maja 1995 r., VI zjazd – 1996 r., VII zjazd – czerwiec 2002 r., VIII zjazd – wrzesień 2009 r., IX zjazd – wrzesień 2017 r., X zjazd – listopad 2018 r.). Zjazdy w latach 2017-2018 odbyły się dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego: w 2017 r. z programu „Wspieranie samorządowych instytucji kultury – opiekunów miejsc pamięci”, a w 2018 r. z programu „Miejsca pamięci i trwałe upamiętnienia w kraju”. W zjazdach uczestniczyły byłe więźniarki z terenu całej Polski. Żywe lekcje historii, spotkania ze świadkami minionych czasów, to piękne, a zarazem ciężkie przeżycie dla ich uczestników. To czas, który zostawia w sercu ślad, zmusza do myślenia, wraca często „w urywkach pamięci”. W otwartych spotkaniach uczestniczą dzieci i młodzież ze szkół gminy Zgierz a także wszyscy gotowi na podróż po historii ludzkich losów – niełatwych, ale i pouczających. Co roku dzieci morderczo pracujące w Dzierżąznej są też wspominane podczas obchodów 1 czerwca, kiedy odbywa się Bieg Jednorożca i składane są kwiaty na obelisku w sąsiedztwie nie istniejącej już szkoły w Dzierżąznej.
(wrzesień 2018 r., źródło – Stowarzyszenie U siebie – At home, autor – Urszula Sochacka)
Przez lata pamięć o historii miejsca leżała na sercu ówczesnej dyrektor ośrodka kultury - p. Barbarze Polasińskiej. Dzięki jej staraniom podczas VIII zjazdu, obok dworku w Dzierżąznej odsłonięto tablicę upamiętniającą morderczą pracę dziewczynek więzionych w filii obozu.
(Źródło - materiały i opracowania Gminnego Centrum Kultury, Sportu, Turystyki i Rekreacji z/s w Dzierżąznej)